Wijzigingsdatum 29-03-2023

Zowel genen als omgeving belangrijk in ontstaan alcoholverslaving

Een alcoholverslaving ontwikkelt zich door een complexe wisselwerking tussen genetische factoren en omgevingsinvloeden (Enoch 2006Enoch, M, Genetic and Environmental Influences on the Development of Alcoholism: Resilience vs. Risk (2006)). Een belangrijke risicofactor is het vóórkomen van alcoholgerelateerde stoornissen in de familie. Vooral wanneer de ouder van een kind verslaafd is (geweest) aan alcohol, is er een groot risico voor het kind om zelf een alcoholverslaving te ontwikkelen. Dit is deels te verklaren door genetische factoren die overeenkomen tussen ouder en kind (Chassin et al. 2004Chassin, L, Flora, DB., King, K.M., Trajectories of Alcohol and Drug Use and Dependence From Adolescence to Adulthood: The Effects of Familial Alcoholism and Personality. (2004) ; Verhulst et al. 2015Verhulst, B., Neale, M.C., Kendler, K.S., The heritability of alcohol use disorders: a meta-analysis of twin and adoption studies. (2015)). Daarnaast spelen de omgeving en opvoeding een rol, zoals het overnemen van het gedrag van de ouder door het kind (Yap et al. 2017Yap, M., Cheong, T., Zaravinos-Tsakos, F., Lubman, D., Jorm, A.F., Modifiable parenting factors associated with adolescent alcohol misuse: a systematic review and meta-analysis of longitudinal studies. (2017)). Andere factoren uit de omgeving die kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van een alcoholverslaving zijn bijvoorbeeld alcoholgebruik op jonge leeftijd en het hebben van een impulsieve persoonlijkheid. De risicofactoren voor het ontwikkelen van een alcoholverslaving, komen grotendeels overeen met de risicofactoren voor het ontwikkelen van een drugsverslaving. 

Andere psychische stoornissen gaan vaak vooraf aan alcoholverslaving

Vaak gaan andere psychische stoornissen (zoals depressie en angststoornissen) vooraf aan het ontwikkelen van een alcoholverslaving. Alcohol kan dan gebruikt worden als middel om met problemen om te gaan. Problematisch gebruik van alcohol verhoogt vervolgens de kans op het ontwikkelen van een alcoholverslaving. 

Tabel: Risicofactoren die de kans op alcoholverslaving verhogen

Risicofactor

Toelichting

Bron

Genen
  • Risico op alcoholverslaving wordt voor 40-60% bepaald door genetische invloeden
  • Genen beïnvloeden bijvoorbeeld de startleeftijd van alcoholgebruik, afbraak, gevoeligheid voor de belonende effecten en ernst van de ontwenningsverschijnselen van alcohol  
  • Kinderen van ouder(s) met een alcoholverslaving hebben een hogere kans op het zelf ontwikkelen van alcoholverslaving
  • Hoge tolerantie voor het effect van alcohol 

Verhulst et al. 2015Verhulst, B., Kendler, K.S., Neale, M.C., The heritability of alcohol use disorders: a meta-analysis of twin and adoption studies (2015) ; Smith et al. 2018Smith, A.H., Ovesen, P.L., Skeldal, S, Yeo, S., Jensen, K.P., Olsen, D., Diazgranados, N., Zhao, H., Farrer, L.A., Goldman, D., Glerup, S., Kranzler, H.R., Nykjær, A., Gelernter, J., Risk Locus Identification Ties Alcohol Withdrawal Symptoms to SORCS2. (2018) ; Dick & Bierut 2006Dick, DM., Bierut, LJ., The genetics of alcohol dependence. (2006); Sørensen et al. 2011Sørensen, H.J., Manzardo, AM., Knop, J, Penick, EC., Madarasz, W, Nickel, EJ., Becker, U., Mortensen, EL., The contribution of parental alcohol use disorders and other psychiatric illness to the risk of alcohol use disorders in the offspring. (2011); van Gestel et al. 2017van Gestel, B., van Laar, M. W., van der Pol, P. M., Ketelaars, A. P. M., Beenakkers, E. M. T., Meijer, R.F., Brunt, T. M., Croes, E.A., Cruts, A. A. N., Nationale Drug Monitor Jaarbericht 2017, Utrecht (2017) ; Holst et al. 2019Holst, C., Tolstrup, J.S., Sørensen, H.J., Pisinger, V.S.C., Becker, U., Parental alcohol use disorder with and without other mental disorders and offspring alcohol use disorder. (2019) ; Sarala et al. 2020Sarala, M., Miettunen, J., Koskela, J., Mustonen, A., Rose, R.J., Hurtig, T., Veijola, J., Niemelä, S., Frequent intoxication and alcohol tolerance in adolescence: associations with psychiatric disorders in young adulthood. (2020)


 

Persoonlijkheid
  • Ongeremdheid en impulsiviteit
  • Angstgevoelig
  • Negatief denken
  • Sensatiezoeker 
  • belongingsgevoelig 
     

Herman & Duka 2019Herman, A.M., Duka, T., Facets of impulsivity and alcohol use: What role do emotions play? (2019); Coskunpinar et al. 2013Coskunpinar, A, Dir, AL., Cyders, MA., Multidimensionality in impulsivity and alcohol use: a meta-analysis using the UPPS model of impulsivity (2013); Smith et al. 2014Smith, JL., Mattick, RP., Jamadar, SD., Iredale, JM., Deficits in behavioural inhibition in substance abuse and addiction: a meta-analysis. (2014); Castellanos-Ryan & Conrod 2013Castellanos-Ryan, N., Conrod, P.J., Personality and addiction processes, Montréal (2013); Boness et al. 2021Boness, C.L., Watts, A.L., Moeller, Sher, The Etiologic, Theory-Based, Ontogenetic Hierarchical Framework of Alcohol Use Disorder: A Translational Systematic Review of Reviews (2021)

Andere psychische stoornissen
  • Gedragsstoornissen
  • Middelengerelateerde stoornissen
  • Angststoornissen
  • Stemmingsstoornissen
  • ADHD Attention Deficit Hyperactivity Disorder (Aandachtstekort-stoornis met hyperactiviteit) (Attention Deficit Hyperactivity Disorder (Aandachtstekort-stoornis met hyperactiviteit))

Swendsen et al. 2010Swendsen, J, Conway, KP., Degenhardt, L, Glantz, M, Jin, R, Merikangas, K.R., Sampson, N, Kessler, R. C., Mental disorders as risk factors for substance use, abuse and dependence: results from the 10-year follow-up of the National Comorbidity Survey. (2010); ten Have et al. 2012ten Have, M., van den Brink, W., Vollebergh, W., Tuithof, M, de Graaf, R, The role of conduct disorder in the association between ADHD and alcohol use (disorder). Results from the Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study-2. (2012);  Lai et al. 2015Lai, H.M.X., Sitharthan, T., Hunt, G.E., Prevalence of comorbid substance use, anxiety and mood disorders in epidemiological surveys, 1990-2014: A systematic review and meta-analysis. (2015); Capusan et al. 2015Capusan, AJ., Bendtsen, P, Marteinsdottir, I, Kuja-Halkola, R, Larsson, H, Genetic and environmental contributions to the association between attention deficit hyperactivity disorder and alcohol dependence in adulthood: A large population-based twin study. (2015);  Puddephatt et al. 2021Puddephatt, J.A., Irizar, P., Jones, A., Gage, S.H., Goodwin, L., Associations of common mental disorder with alcohol use in the adult general population: a systematic review and meta‐analysis., London (2021); Yang et al. 2018Yang, Tao, R., He, Liu, S., Wang, Y., Zhang, X., The Risk Factors of the Alcohol Use Disorders-Through Review of Its Comorbidities. (2018); Boness et al. 2021Boness, C.L., Watts, A.L., Moeller, Sher, The Etiologic, Theory-Based, Ontogenetic Hierarchical Framework of Alcohol Use Disorder: A Translational Systematic Review of Reviews (2021)

Kenmerken van het gebruik
  • Alcoholmisbruik: herhaald gebruik van alcohol ondanks ongunstige gevolgen
  • Negatieve emoties na excessieve alcoholconsumptie, die aanzetten om meer te gaan drinken
  • Veel situaties, personen of plekken worden geassocieerd met drinken
  • Gebruik begonnen op jonge leeftijd

de Graaf et al. 2010de Graaf, R., ten Have, M. M., Dorsselaer, S., De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking. NEMESIS-2: Opzet en eerste resultaten, Utrecht (2010); Chassin et al. 2004Chassin, L, Flora, DB., King, K.M., Trajectories of Alcohol and Drug Use and Dependence From Adolescence to Adulthood: The Effects of Familial Alcoholism and Personality. (2004); Grant et al. 2006Grant, JD., Scherrer, JF., Lynskey, MT., Eisen, SA., Tsuang, MT., True, WR., Bucholz, KK., Lyons, R, Adolescent alcohol use is a risk factor for adult alcohol and drug dependence: evidence from a twin design. (2006); Hingson et al. 2006Hingson, RW., Heeren, T, Winter, MR., Age at drinking onset and alcohol dependence: age at onset, duration, and severity. (2006); Boness et al. 2021Boness, C.L., Watts, A.L., Moeller, Sher, The Etiologic, Theory-Based, Ontogenetic Hierarchical Framework of Alcohol Use Disorder: A Translational Systematic Review of Reviews (2021)

Negatieve ervaringen in de jeugd
  • Seksueel en fysiek misbruik
  • Blootstelling aan geweld

Norman et al. 2012Norman, RE., Byambaa, M, De, R, Butchart, A, Scott, J, Vos, T., The long-term health consequences of child physical abuse, emotional abuse, and neglect: a systematic review and meta-analysis. (2012); Bulik et al. 2000Bulik, C. M., Silberg, J., Hettema, J. M., Myers, J., Prescott, C. A., Kendler, K.S., Childhood sexual abuse and adult psychiatric and substance use disorders in women: an epidemiological and cotwin control analysis. (2000); Douglas et al. 2010Douglas, KR., Chan, G, Gelernter, J., Arias, AJ., Anton, RF., Weiss, RD., Brady, K, Poling, J, Farrer, L.A., Kranzler, H.R., Adverse childhood events as risk factors for substance dependence: partial mediation by mood and anxiety disorders. (2010); Enoch 2006Enoch, M, Genetic and Environmental Influences on the Development of Alcoholism: Resilience vs. Risk (2006)
Motivatie om te drinken
  • Verwacht positieve gevolgen van het drinken van alcohol (bijv. ik ben socialer als ik heb gedronken)
  • Drinken om positieve emoties op te roepen
  • Drinken om negatieve emoties te vermijden
 Boness et al. 2021Boness, C.L., Watts, A.L., Moeller, Sher, The Etiologic, Theory-Based, Ontogenetic Hierarchical Framework of Alcohol Use Disorder: A Translational Systematic Review of Reviews (2021)

Alcoholverslaving gaat gepaard met problemen in functioneren 

Mensen met een alcoholverslaving kunnen problemen ervaren in hun functioneren op diverse domeinen, zoals bij werkgerelateerde- en sociale activiteiten (Rehm et al. 2013Rehm, J., Shield, K. D., Rehm, M. X., Frick, U., Gmel, G.G., Modeling the impact of alcohol dependence on mortality burden and the effect of available treatment interventions in the European Union. (2013)). Mensen met een alcoholverslaving hebben vaker een laag inkomen en zijn vaker ongehuwd (Hasin & Grant 2015Hasin, D.S., Grant, B.F., The National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions (NESARC) Waves 1 and 2: review and summary of findings. (2015) ; de Graaf et al. 2010de Graaf, R., ten Have, M. M., Dorsselaer, S., De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking. NEMESIS-2: Opzet en eerste resultaten, Utrecht (2010); Grant et al. 2007Grant, B.F., Hasin, D.S., Stinson, FS., Ogburn, E, Prevalence, correlates, disability, and comorbidity of DSM-IV alcohol abuse and dependence in the United States: results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. (2007)). Ze raken ook vaker betrokken bij huiselijk geweld en verkeersongelukken (Grant et al. 2007Grant, B.F., Hasin, D.S., Stinson, FS., Ogburn, E, Prevalence, correlates, disability, and comorbidity of DSM-IV alcohol abuse and dependence in the United States: results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. (2007)). Daarnaast kan er sprake zijn van stigmatisering. In vergelijking met andere psychische stoornissen worden mensen met een alcoholverslaving meer als verantwoordelijk gezien voor hun conditie. Anderen reageren vaker met sociale afwijzing en negatieve emoties, en er bestaat een risico om structureel gediscrimineerd te worden (Schomerus et al. 2011Schomerus, G, Lucht, M, Holzinger, A, Matschinger, H, Carta, MG., Angermeyer, MC., The stigma of alcohol dependence compared with other mental disorders: a review of population studies. (2011)). Veel van deze problemen komen ook voor bij mensen met een drugsverslaving. 

Alcoholgebruik hangt samen met veel aandoeningen

Overmatig alcoholgebruik hangt samen met ongeveer zestig chronische en acute aandoeningen. Dit staat beschreven bij Gezondheidsgevolgen van alcoholgebruik.

Alcoholverslaving gaat vaak gepaard met andere psychische stoornissen 

Veel mensen met een alcoholverslaving hebben daarnaast één of meerdere andere psychische aandoeningen. De combinatie van alcoholverslaving met andere psychische stoornissen verloopt cyclisch, waarbij de stoornissen elkaar wederzijds beïnvloeden. Stemmings- en angststoornissen komen vaak voor naast een alcoholverslaving (Puddephatt et al. 2021Puddephatt, J.A., Irizar, P., Jones, A., Gage, S.H., Goodwin, L., Associations of common mental disorder with alcohol use in the adult general population: a systematic review and meta‐analysis., London (2021) ; Lai et al. 2015Lai, H.M.X., Sitharthan, T., Hunt, G.E., Prevalence of comorbid substance use, anxiety and mood disorders in epidemiological surveys, 1990-2014: A systematic review and meta-analysis. (2015) ). Van de volwassenen met een depressieve stoornis heeft 16,5% een alcoholverslaving. Onder mensen met een angststoornis is dit percentage 12,4% (Boschloo et al. 2011Boschloo, L, Vogelzangs, N, Smit, J. H., van den Brink, W., Veltman, D. J., Beekman, A.T.F., Penninx, B. W. J. H., Comorbidity and risk indicators for alcohol use disorders among persons with anxiety and/or depressive disorders (2011)). Daarnaast treden naast de verslaving aan alcohol vaak andere middelengerelateerde problemen op zoals verslaving aan cocaïne of andere drugs (Grant et al. 2007Grant, B.F., Hasin, D.S., Stinson, FS., Ogburn, E, Prevalence, correlates, disability, and comorbidity of DSM-IV alcohol abuse and dependence in the United States: results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. (2007)). Andere psychische aandoeningen of stoornissen die veelvuldig optreden naast alcoholverslaving zijn een antisociale persoonlijkheidsstoornis, borderline persoonlijkheidsstoornis, ADHD en schizofrenie (Luderer et al. 2020Luderer, M., Sick, C., Kaplan-Wickel, N., Reinhard, I., Richters, A., Kiefer, F., Weber, T., Prevalence Estimates of ADHD in a Sample of Inpatients With Alcohol Dependence. (2020) ; Yang et al. 2018Yang, Tao, R., He, Liu, S., Wang, Y., Zhang, X., The Risk Factors of the Alcohol Use Disorders-Through Review of Its Comorbidities. (2018)). Deze stoornissen treden ook vaak op naast een drugsverslaving.

  • M.M. Brenninkmeijer (Tactus Verslavingszorg)
  • J. van Manen (Tactus Verslavingszorg)
  • L.S. Heunks, red. (RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu))
  • E.M. Zantinge, red. (RIVM)