Integrale preventie voor een zo goed mogelijke start

De Expertgroep Preventie van CPZ College Perinatale Zorg (College Perinatale Zorg) pleit voor een centraal gecoördineerde integrale aanpak van preventie om risicofactoren voor een goede start te beperken of weg te nemen. Dit moet lichamelijke , psychische en sociale problemen voorkomen/beperken. Vooral bij kwetsbare groepen en vrouwen in achterstandssituaties en -wijken komen vaak meerdere verschillende soorten risicofactoren tegelijkertijd voor (Molenaar et al. 2023Molenaar, J.M., van der Meer, L., Bertens, L.C.M., de Vries, E.F., Waelput, A.J.M., Knight, M., Steegers, E.A.P, de Jong, Struijs, J.N., Defining vulnerability subgroups among pregnant women using pre-pregnancy information: a latent class analysis (2023)). Daarom is voor effectieve preventie multidisciplinaire samenwerking nodig tussen de geboortezorg, de sector volksgezondheid en het sociale domein (Steegers et al. 2021Steegers, E.A.P, Waelput, A.J.M., Peeters, P.T.M., Sociale Verloskunde. Het noodzakelijke samenspel tussen kwetsbare moeder, medische zorg en sociaal domein, Houten (2021); Expertgroep Preventie 2018Expertgroep Preventie, Een goede start voor een beter Nederland. , Utrecht (2018) ; Steegers et al. 2016Steegers, E.A.P, Barker, ME., Steegers-Theunissen, R.P.M., Williams, MA., Societal Valorisation of New Knowledge to Improve Perinatal Health: Time to Act (2016)).

Het advies van de expertgroep volgt op de Agenda voor de Geboortezorg 2018-2022: Samen Bevalt Beter! (CPZ 2017CPZ, Integrale geboortezorg: ‘Samen bevalt beter!’ Agenda voor de Geboortezorg 2018-2022., Utrecht (2017)). In deze agenda zetten de samenwerkende geboortezorgpartijen in het CPZ in op een verdere verbetering van de kwaliteit van de geboortezorg,  een verdere vermindering van de babysterfte en morbiditeit in Nederland, maar vooral ook op een zo goed mogelijke start voor ieder kind. In de agenda hebben de geboortezorgpartijen geconstateerd dat extra inspanning nodig is om integrale preventie rond zwangerschap en geboorte goed vorm te geven. Met de Preventieagenda van de geboortezorg 2018-2022 ‘Samen aan de start voor een beter Nederland’ maken de  samenwerkende geboortezorgpartijen in het CPZ vervolgens concreet hoe zij bijdragen aan een zo goed mogelijke start voor ieder kind in Nederland (CPZ 2018CPZ, Integrale Geboortezorg en Preventie. Samen aan de start voor een beter Nederland. Preventieagenda voor de Geboortezorg 2018-2022. , Utrecht (2018)).

Verbeteren verbinding medische en sociale domein met actieprogramma Kansrijke start

Kansrijke Start is een landelijk actieprogramma waarin gemeenten en het Rijk samen met medewerkers van wijkteams, welzijnswerk, volwassen-ggz, geboorte- en jeugdgezondheidszorg, werken aan een kansrijke start voor zoveel mogelijk kinderen. Het actieprogramma richt zich op kinderen in de eerste 1000 dagen van hun leven, met name kinderen die geboren worden in een kwetsbare situatie (VWS 2018VWS, Actieprogramma Kansrijke Start. , Den Haag (2018)). Het programma zet zich omwille van deze kinderen in op het verbeteren van de samenwerking tussen het medische en sociale domein (o.a. welzijn, schuldhulpverlening, werk & inkomen en huisvesting). De reden hiervoor is dat een deel van risicofactoren voor gezondheidsproblemen bij de geboorte te maken heeft met niet-medische thema’s, waaronder armoede, stress door bestaans- en inkomensonzekerheid, gedrag, sociale problematiek, arbeidsomstandigheden. Deze problemen zijn niet op te lossen door de geboortezorg alleen. Als onderdeel van Kansrijke start heeft het project Kansrijke Ontmoetingen als doel om professionals in de geboortezorg, jeugdgezondheidszorg en het sociaal domein met elkaar te verbinden. 

Kansrijke start is ook een belangrijk thema in het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) van de VNG Vereniging van Nederlandse Gemeenten (Vereniging van Nederlandse Gemeenten), VWS Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport), ZN en GGD Gemeentelijke of Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst (Gemeentelijke of Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst) GHOR Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio (Geneeskundige Hulpverleningsorganisatie in de Regio) Nederland. Dit akkoord omvat afspraken over het bereiken van een gezonde generatie in 2040: weerbare, gezonde mensen die opgroeien, leven, werken en wonen in een gezonde leefomgeving met een sterke sociale basis. 

Het programma Kansrijke Start bestaat uit 3 actielijnen met verschillende activiteiten:

• Voor de zwangerschap: kwetsbare ouders met een kinderwens ondersteunen
• Tijdens de zwangerschap: sneller hulp bieden aan kwetsbare gezinnen
• Na de geboorte: eerder de juiste hulp geven bij de opvoeding

Het actieprogramma is mede opgesteld op basis van een advies van de Gezondheidsraad over ouder-kindrelatie en jeugdtrauma’s. Hierin werd geconcludeerd dat er een verband is tussen ernstige negatieve jeugdervaringen, vooral kindermishandeling, en het ontstaan van gezondheidsproblemen (zowel psychisch als lichamelijk) op latere leeftijd (Gezondheidsraad 2018Gezondheidsraad, De ouder-kindrelatie en jeugdtrauma's. , Den Haag (2018)). Het RIVM monitort sinds 2019 de voortgang van het actieprogramma Kansrijke Start op basis van een indicatorenset (RIVM 2022RIVM, Monitor Kansrijke Start 2021. , Bilthoven (2022)).

Lokale coalities Kansrijke Start vormen kern samenwerking medisch en sociaal domein

De belangrijkste bouwstenen van het programma zijn de zogeheten lokale coalities. Een lokale coalitie is een samenwerking tussen professionals uit het sociale domein (zoals jeugdgezondheidszorg en welzijn) en professionals uit het medische domein (zoals verloskundigen, gynaecologen en kraamzorg). Professionals in deze coalities maken gezamenlijke afspraken over het (eerder) bereiken van kwetsbare gezinnen en het verbeteren van hun begeleiding. Het Stimuleringsprogramma lokale coalities Kansrijke Start ondersteunt gemeenten bij het opzetten en verder invullen van lokale en/of regionale coalities (Pharos 2019Pharos, Stimuleringsprogramma lokale coalities Kansrijke Start. , Den Haag (2019)). Pharos voert het stimuleringsprogramma uit. In samenwerking met experts uit praktijk, wetenschap en beleid heeft het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) in de eerste helft van 2021 een indicatorenset vastgesteld voor de Lokale Monitor Kansrijke Start (RIVM 2021RIVM, Factsheet indicatorenset voor Lokale Monitor Kansrijke Start: een Delphi-studie. , Bilthoven (2021)). Met deze indicatoren kunnen lokale coalities inzicht krijgen in de uitvoering van het actieprogramma Kansrijke Start en de gezondheid van kinderen en ouders in de eigen gemeente of regio. De uitkomsten kunnen gebruikt worden om met beleidsmakers, bestuurders en zorgverleners te bespreken wat er binnen de lokale coalitie speelt en in hoeverre het programma zich in de gewenste richting ontwikkelt. Via Regiobeeld.nl/kansrijke-start kunnen lokale coalities hun eigen gegevens uit de lokale indicatorenset inzien en downloaden.

Prenataal huisbezoek door de JGZ versterkt programma Kansrijke Start

Gemeenten zijn vanaf 1 juli 2022 verplicht een prenataal huisbezoek aan zwangere vrouwen en gezinnen in kwetsbare situaties aan te bieden. Dit huisbezoek moet worden uitgevoerd door de jeugdgezondheidszorg (JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg)). Dit is vastgelegd in een wijziging van de Wet publieke gezondheid van 22 juni 2021. Concreet betekent de wetswijziging dat de jeugdverpleegkundige al vroeg in de zwangerschap, na signalering door de verloskundig zorgverlener, hulp en ondersteuning kan bieden aan zwangeren en hun gezinnen in een kwetsbare situatie. Hierbij staat voorop dat het prenatale huisbezoek op basis van vrijwilligheid is. Het prenataal huisbezoek aan (aanstaande) ouders in een kwetsbare situatie is een belangrijke versterking van het actieprogramma Kansrijke Start.  Het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ) heeft ter ondersteuning van de praktijk de handreiking 'Prenataal Huisbezoek door de JGZ' ontwikkeld.