Blootstelling

Vooral door natuurlijke bronnen is iedere Nederlander blootgesteld aan 1,7 tot 2,5 mSv per jaar

Door dagelijkse blootstelling ontvangt elke Nederlander die normaal ademt, eet en drinkt een gemiddelde effectieve stralingsdosis van 1,7 tot 2,5 mSv MilliSievert. Maat voor de 'effectieve dosis' ioniserende straling, ofwel de hoeveelheid straling waarmee het lichaam gemiddeld genomen belast wordt. (MilliSievert. Maat voor de 'effectieve dosis' ioniserende straling, ofwel de hoeveelheid straling waarmee het lichaam gemiddeld genomen belast wordt.) per jaar (Smetsers & Bekhuis 2021 Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021) (Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021)) ). De lage schatting van 1,7 is gebaseerd op zogeheten dosisconversiefactoren (DCC) van de UNSCEAR en de hogere schatting van 2,5 op DCC’s van de ICRP. DCC’s worden gebruikt om de hoeveelheid radon en thoron in de lucht om te rekenen naar een stralingsdosis. De dagelijkse blootstelling komt vooral door natuurlijke bronnen en wordt grotendeels binnenshuis opgelopen. Doordat er van nature radioactiviteit in de bodem zit, zijn bouwmaterialen gemaakt van grondstoffen uit de bodem een bron van gammastraling en de radioactieve gassen radon en thoron. Radon zorgt voor de hoogste dosis van alle natuurlijke bronnen: 0,44 tot 0,83 mSv/jaar binnenshuis en 0,02 tot 0,03 mSv/jaar buitenshuis. Bij onvoldoende ventilatie kan radon zich in gebouwen ophopen waardoor de straling binnen vele malen hoger kan worden dan buiten (Smetsers & Bekhuis 2021 Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021) (Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021)) ).
Niet alleen vanuit de bodem maar ook vanuit het heelal (kosmos) komt straling op ons af. Iedereen in Nederland ontvangt op leefniveau 0,22 mSv/jaar aan kosmische straling. Via bodem, water en lucht komen radioactieve stoffen die van nature op aarde aanwezig zijn ook in voedsel en drinkwater terecht. Hierdoor ontvangt elke Nederlander 0,43 mSv/jaar (Smetsers & Bekhuis 2021 Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021) (Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021)) ).

Kunstmatige bronnen dragen beperkt aan dagelijkse blootstelling bij

Naast natuurlijke bronnen worden Nederlanders ook dagelijks blootgesteld aan kunstmatige bronnen (door de mens gemaakt). Deze dragen echter maar voor een klein deel bij aan de dagelijks blootstelling. Bovengrondse kernwapenproeven en incidenten met nucleaire installaties (zoals Tsjernobyl) zorgen naar schatting voor een stralingsdosis per inwoner van minder dan 0,02 mSv/jaar en industriële bronnen voor minder dan 0,01 mSv/jaar (RIVM-website Blootstelling aan ioniserende straling samengevat). Blootstelling door radioactiviteit in consumentenproducten is zeer beperkt, omdat veel van deze producten uit de handel zijn genomen.

Extra blootstelling door medisch onderzoek en veelvuldig verblijf op grote hoogte

Door extra blootstelling kunnen mensen duidelijk hogere jaardoses dan het gemiddelde ontvangen. De extra stralingsdosis varieert erg, maar is gemiddeld ongeveer 1,2 mSv per jaar. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om mensen die veel medisch diagnostische onderzoeken met ioniserende straling ondergaan. Gemiddeld ontvangt de Nederlander 1,2 mSv per jaar op door alle medische onderzoeken (RIVM-website Blootstelling aan ioniserende straling samengevat). Daarbij is de dosis die patiënten ontvangen bij therapeutische behandeling in ziekenhuizen niet meegenomen. Ook mensen die veelvuldig langdurig vliegen of op vakantie gaan in de bergen ontvangen hogere doses dan gemiddeld. Dit komt doordat op grote hoogte kosmische straling minder wordt afgeschermd door de atmosfeer waardoor mensen tijdelijk bloot staan aan een hogere dosis kosmische straling dan op zeeniveau. Gemiddeld maken Nederlanders 1,3 retourvluchten per jaar en dit levert een gemiddelde stralingsdosis op van ongeveer 0,04 mSv (Smetsers & Bekhuis 2021 Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021) (Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021)) ). Hierbij gaat het om gegevens van voor de komst van het Coronavirus dat grote invloed heeft gehad op het vliegverkeer. 

24.000 woningen hebben een radonconcentratie boven referentiewaarde

Van de bijna zes miljoen woningen in Nederland hebben naar schatting 24.000 woningen (0,4%) een radonconcentratie boven het referentieniveau van 100 becquerel per kubieke meter (Bq/m³). De meeste daarvan zijn te vinden in Zuid-Limburg en in het rivierengebied. Dat komt doordat in deze gebieden gemiddeld genomen meer radon vanuit de bodem in de woning terechtkomt dan elders in Nederland (Smetsers 2017 Smetsers, R. C. G. M., Woningen in Nederland met mogelijk hogere radonconcentraties. Onderzoek voor de implementatie van richtlijn 2013/59/Euratom. RIVM Rapport 2017-0032, Bilthoven (2017) (Smetsers, R. C. G. M., Woningen in Nederland met mogelijk hogere radonconcentraties. Onderzoek voor de implementatie van richtlijn 2013/59/Euratom. RIVM Rapport 2017-0032, Bilthoven (2017)) ). De gemiddelde radonconcentratie in woningen is ongeveer 16 Bq/m³. Op werkplekken en in publiek toegankelijke gebouwen zijn de radonconcentraties op een vergelijkbaar niveau als in woningen (Goemans et al. 2018 Goemans, P., de Waard, I. R., Blaauboer, R. O., Smetsers, R. C. G. M., de Groot, G. M., Radon, thoron en gammastraling op werkplekken en in publiek toegankelijke gebouwen in Nederland : Resultaten RIVM-meetcampagne 2016-2017 (RIVM rapport 2018-0027), Bilthoven (2018) (Goemans, P., de Waard, I. R., Blaauboer, R. O., Smetsers, R. C. G. M., de Groot, G. M., Radon, thoron en gammastraling op werkplekken en in publiek toegankelijke gebouwen in Nederland : Resultaten RIVM-meetcampagne 2016-2017 (RIVM rapport 2018-0027), Bilthoven (2018)) ). De referentiewaarde van 100 Bq/m³ voor de radonconcentratie in woningen, op werkplekken en in publiek toegankelijke gebouwen is vastgelegd in het Besluit basisveiligheidsnormen stralingsbescherming van februari 2018. 

Tabel: Effectieve dosis per jaar voor verschillende stralingsbronnen

Bron:  Smetsers & Bekhuis 2021 Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021) (Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021)) ; RIVM-website Blootstelling aan ioniserende straling samengevat

• Internationaal gebruiken wetenschappers twee verschillende dosisconversiefactoren (DCC’s) om de hoeveelheid radon en thoron in de lucht om te rekenen naar een stralingsdosis in huis (UNSCEAR en ICRP). ICRP schat de risico’s van radon en thoron hoger in dan UNSCEAR waardoor de stralingsdosis volgens ICRP hoger uit valt. 

Trends

Toename van medische stralingsblootstelling in afgelopen decennia

Van een duidelijke toename van de blootstelling aan ioniserende straling is alleen sprake als het gaat om medische diagnostische toepassingen. De stralingsdosis die leden van de bevolking gemiddeld per jaar ontvangen vanwege medische diagnostiek is tussen 2002 en 2018 gestegen van 0,5 naar 1,2 mSv, vooral door toename van het gebruik van Computer Tomografie (RIVM-website: Blootstelling aan ioniserende straling samengevat). CT Computer tomography. Röntgentechniek waarbij een computerprogramma meerdere afbeeldingen van het lichaam combineert tot dwarsdoorsneden of driedimensionale beelden van organen/weefsels. (Computer tomography. Röntgentechniek waarbij een computerprogramma meerdere afbeeldingen van het lichaam combineert tot dwarsdoorsneden of driedimensionale beelden van organen/weefsels.) onderzoek levert de belangrijkste bijdrage in de dosis per inwoner (RIVM-website: Medische Stralingstoepassingen). De bijdrage van Industrie, consumentenproducten en historische fall-out door kernwapenproeven en Tsjernobyl aan de stralingsdosis is altijd al klein geweest, en de afgelopen 25 jaar nog verder gedaald (RIVM-website: Blootstelling aan ioniserende straling samengevat).

Radon en thoronconcentraties in woningen sinds 2000 gedaald

In woningen die vanaf 2000 zijn gebouwd is de gemiddelde radonconcentratie 22% lager en de gemiddelde thoron-dochterconcentratie ruim 15% lager dan de gemiddelde waarde over alle woningen sinds 1930. Daarmee is voldaan aan de eerder gemaakte afspraken tussen overheid en bouwwereld, om de straling in nieuwbouwwoningen niet te laten toenemen. De gemiddelde waarden van andere bouwperioden wijken niet of nauwelijks af van de gemiddelde waarde over alle woningen sinds 1930 (Smetsers et al. 2015 Smetsers, R. C. G. M., Blaauboer, R. O., Dekkers, F., van der Schaaf, M., Slaper, H., Radon en thoron in Nederlandse woningen vanaf 1930. Resultaten RIVM-meetcampagne 2013-2014, Bilthoven (2015) (Smetsers, R. C. G. M., Blaauboer, R. O., Dekkers, F., van der Schaaf, M., Slaper, H., Radon en thoron in Nederlandse woningen vanaf 1930. Resultaten RIVM-meetcampagne 2013-2014, Bilthoven (2015)) ). Het is niet ondenkbaar dat de hoeveelheid straling afkomstig uit bouwmaterialen in de toekomst zal toenemen. Dit komt door de toenemende wens tot hergebruik van industriële restmaterialen en de weinig stringente wet- en regelgeving op het gebied van bouwmaterialen en straling (Smetsers & Bekhuis 2021 Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021) (Smetsers, R. C. G. M., Bekhuis, P. D. B. M., Blootstelling aan natuurlijke bronnen van ioniserende straling in Nederland. RIVM-rapport 2021-0032, Bilthoven (2021)) ). 

Gezondheidsgevolgen

Ioniserende straling kan schade in weefsel veroorzaken

Bij het ionisatieproces wordt de stralingsenergie deels of geheel overgedragen op atomen/moleculen van stoffen of weefsels die zich in het stralingsveld bevinden. Ionisaties kunnen in weefsel tal van schadelijke effecten veroorzaken, waaronder beschadigingen aan DNA Desoxyribo nucleic acid (Desoxyribonucleïnezuur). De drager van erfelijke informatie in alle bekende organismen. (Desoxyribo nucleic acid (Desoxyribonucleïnezuur). De drager van erfelijke informatie in alle bekende organismen.). Die beschadigingen kunnen bij onvolledig herstel leiden tot het (uiteindelijke) ontstaan van kanker, of bij een extreem hoge dosis tot cel- en weefseldood. 

Paar duizend sterfgevallen aan kanker door lage doses ioniserende straling

Bij normale alledaagse blootstelling aan lage doses ioniserende straling treden uitsluitend ‘late’ effecten op, vooral kanker. Deze lage stralingsdoses dragen waarschijnlijk bij aan een verhoging van de kans om in het latere leven kanker te krijgen. Naar schatting kan de huidige blootstelling aan ioniserende straling van de Nederlandse bevolking leiden tot een paar duizend sterfgevallen door kanker per jaar. 

Honderden sterfgevallen aan longkanker per jaar door radon en thoron 

Afhankelijk van de bestralingsomstandigheden kan ioniserende straling verschillende vormen van kanker veroorzaken. Radon en thoron zijn de grootste bron van straling in woningen: inademing van hun radioactieve vervalproducten vergroot de kans op longkanker, vooral bij mensen die roken. Dit leidt bijvoorbeeld in Nederland tot honderden doden door longkanker per jaar (Smetsers et al. 2015 Smetsers, R. C. G. M., Blaauboer, R. O., Dekkers, F., van der Schaaf, M., Slaper, H., Radon en thoron in Nederlandse woningen vanaf 1930. Resultaten RIVM-meetcampagne 2013-2014, Bilthoven (2015) (Smetsers, R. C. G. M., Blaauboer, R. O., Dekkers, F., van der Schaaf, M., Slaper, H., Radon en thoron in Nederlandse woningen vanaf 1930. Resultaten RIVM-meetcampagne 2013-2014, Bilthoven (2015)) ). Ongeveer 70% komt door radon en ongeveer 30% door thoron. Radon is daarmee na roken de belangrijkste oorzaak van longkanker. De sterfte betreft vooral rokers, omdat de negatieve gezondheidseffecten van roken en radon- of thoron elkaar versterken. 

Ernstige gevolgen bij hoge doses ioniserende straling

Bij hoge doses ioniserende straling (overschrijding van de drempeldoses) kunnen ook 'vroege' gezondheidseffecten optreden, zoals roodheid en zwelling van de huid, haaruitval, maagdarmklachten (misselijkheid, braken, diarree) en beschadigingen aan de dunne darm. Zeer hoge ioniserende stralingsdoses kunnen daarbij binnen enkele dagen tot weken leiden tot sterfte. Hoge doses ioniserende straling kunnen worden opgelopen bij ongevallen of incidenten met radioactieve stoffen of stralingsapparatuur, en als bijwerking van therapie wanneer ook gezonde cellen rondom een tumor door de bestraling worden geraakt en beschadigd raken. 

Ioniserende straling kent ook positieve medische toepassingen

Ioniserende straling heeft niet alleen een negatieve kant. Deze straling wordt namelijk ook toegepast voor het opsporen van ziekten (bijvoorbeeld röntgenfoto's, CT-scans) en bij het behandelen van ziekten (bijvoorbeeld bestraling van tumoren). Bij medische toepassingen is het de afweging een goede diagnose te stellen, dan wel behandeling uit te voeren, bij een zo laag mogelijke stralingsdosis (zie: RIVM website: Medische Stralingstoepassingen).